Дома сумна. Падарожжа першае. Івакі

Што такое жыццё? Гэта манітор камп'ютара? Гэта праца-канапа-сям'я-хоббі-ноч-праца-дзень-ноч-праца-пятніца-цыцкі-бухло? Ці ёсць жыццё за Мінскай кальцавой? А мы — ёсць? Хто мы, дзе мы, навошта мы? А дзе астатнія? І хто тыя астатнія, тыя дзевяць мільёнаў чатырыста шасцьдзесят пяць тысяч і яшчэ два чалавекі? Дзе яны пахаваліся? Мы ідзём шукаць!

Пралог. Даўжэйшы, чым жыццё мышы
(Ні пра што, сказаў бы рэдактар. Пралог можна прапусціць)

У Гомельскай вобласці — зона на зоне, таму цяжка знайсці нейкае патаемнае месца, ці вёску, не затаптаную турыстамі і журналістамі, і дзе можна пабываць легальна, не парушаючы ніякія рэжымы, пастановы, межы еtс. З сябрам разглядаем карту, і ён прапаноўвае паехаць у Брагінскі раён. Маўляў, там недзе нарадзіліся яго бабуля і дзядуля. Я спраўджваю інфармацыю пра тыя вёскі, якія ён назваў. Не, не атрымаецца. Там радыяцыйная зона, і туды трапіць мы можам толькі вясной, на Радаўніцу. Так і некалькі іншых вёсак, у Веткаўскім раёне — зона. І ў Хойніцкім, і Нараўлянскім, і іншых некаторых. Вырашаем выправіцца на цягніку (дызель цягніку рэгіянальных ліній эканом-класа, як паведамляе голас на чыгуначным вакзале) у... ну, скажам, у Ленінадар. Ёсць такая вёска на карце ў Добрушскім раёне. Перадапошні прыпынак перад Кругаўцом. Едзем! Толькі касірка нешта прамармытала пры продажу квіткоў, ці маеце вы дазвол, пашпарт, нешта яшчэ. Маўляў, памежная зона. Але мы неяк не услухоўваліся, што яна там казала.

Калі дызель прыпоўз, нарэшце, да таго Ленінадара, і мы ўжо хацелі саскочыць на прыпынку, то ўбачылі на станцыі вялікія гурбы снегу, і ні аднаго следу, а недзе ўдалечыні — некалькі хатак. Дарогі ці сцежак, ці людзей, ці прыкмет іх існавання (напрыклад, дыму над хацінамі) там не было відаць, таму, перш, чым скочыць у сумёт, я сумелася, і вырашыла не сыходзіць тут. А між тым, ногі ўжо крануліся гурбы снегу, і тут дзверы зачыніліся, і цягнік крануўся, і я аказалася напалову ў вагоне, другой часткай — на пероне. Мой мілы сябар вырашыў, што лепш мяне спіхнуць туды, у гурбы снегу, чым цягнуць за каўнер назад у тамбур цягніка, я ж не хацела заставацца сярод нейкага стэпу ў сумётах, таму, адчайна супраціўляючыся і сябру, і дзвярам, што падзялілі мяне напалову, нейкім неверагодным чынам змагла ўшчаміцца назад у вагон. Сябар тлумачыў, што ён толькі з лепшых памкненняў выпіхваў мяне на той паўстанак, бо, маўляў, не хацеў каб я загінула пад коламі цягніку, што, па яго словах, натуральна бы здарылася, калі б ён мяне не піхаў бы так шчыра і аддана ў тыя снягі.

Мы вырашылі (вырашылі! У нас і выйсця іншага не было) ехаць да апошняй, наступнай станцыі — Кругаўца. Там дызель спыніўся, і праз хвілін дзесяць павінен быў рушыць назад, на Гомель. Мы саскочылі на перон і ўбачылі ўдалечыні нейкую вёску. А таксама нейкага службоўца, які бадзёра падскочыў да нас з воклічам: «Пагранічная служба! Дакументы! Якая ваша мэта прыбыцця?».

О... Мэта... Хіба ёсць у нас мэта? Хіба пачаць яму тлумачыць пра тое, што нам спадабалася назва «Ленінадар» на карце, але там былі сумёты, і не было людзей, і я ледзь не забілася, боўтаючыся над рэйкамі, падзеленая дзвярыма на дзве часткі, пакутліва вырашаючы — застацца ці ехаць далей? Ці можа быць мэтай жаданне правесці дзень у іншым месцы? О. Пакуль я разважала, як лепш і бяспечней для нас абмаляваць мэту нашага падарожжа без мэты, майго мілага сябра панесла нейкая славесная віхура. Напэўна, ад страху, што зараз нас тут жа арыштуюць і пасадзяць на суткі за парушэнне памежнай зоны.

Ён пачаў тлумачыць памежніку, спрабуючы спадабацца, і пры гэтым са ўсіх сіл усміхаючыся, што было падобна на тое, што ён грымаснічае, што мы прыехалі сюды, каб купіць дачу (!). А потым ён пачаў без перапынку вярзці, што... ээээ.... не дачу, а нас сюды накіравалі па размеркаванню працаваць, у сельскі клуб (напэўна, клоунамі?). Потым ён пачаў казаць, што мы проста турысты, і мы наогул не мясцовыя, не з Беларусі (!).

Памежнік глядзеў на нас радасна, з надзеяй, што нарэшце ён на той станцыі злавіў сапраўдных шпіёнаў. Я бачыла, што аповеды сябра пра нашы мэты ўсе больш радуюць памежніка. «Так, так, так...», — пагражальна (для нас) і са спадзяваннем (для сябе. на павышэнне) паўтараў службовец.

Я не ведала, як выратаваць становішча, дакладней, сябе. Сябра я гатова была ўжо аддаць на расправу таму памежніку, за яго-то брахню пра размеркаванне, дачы і тое, што мы іншаземцы. Я перабіла сябра і пачала казаць, што «не верце яму, ніякія дачы нам не трэба, мы проста вырашылі пракаціцца на дызелі, туды і назад, проста праехаць, разумееце? Мы тут, у памежнай зоне, не знаходзімся, мы сядзім у дызелі, едзем назад, мы зараз жа сядзем у вагон, і паедзем, мы тут заставацца не будзем, дачы-клубы нам не трэба».

Пры гэтых словах я запіхнула сябра ў цягнік, пакінуўшы на пероне памежніка, у нейкім глыбокім задуменні. Потым праз мутнае шкло мы бачылі, як ён недзе ўсе барабаніў, то па рацыі, то па мабільнаму. І нешта некаму распавядаў. Сябра прапаноўваў высунуцца з вакна і проста спытаць: «Слухай, ты там хоць не пра нас дакладаеш? Мы ж ўсе-так не засталіся, мы зараз паедзем! Мы проста катаемся!», але я не прыняла такую прапанову, і хутка мы крануліся. Не, мы да гэтага былі кранутыя, зараз проста цягнік паехаў.

Вёска Івакі

Цягнік паехаў з такой хуткасцю, як быццам вёз нябожчыкаў да апошняга прытулку ў сырой маці-зямлі. Мы шукалі па карце — дзе нам вылезці так, каб не трапіць ні ў якую зону, ні радыяцыйную, ні памежную. І тут убачылі станцыю Івакі. І спраўдзілі, што тут зоны няма, таму хутка выскачылі. Вуліцы вёскі былі бязлюднымі.

Адзіны сустрэты намі дзед ад размоў пра жыццё адмовіўся. Другі вясковец быў трохі ў неадэкватным стане, прычым яшчэ і заціскаў рукой у кішэні ватоўкі «Прамяністае» за 16 тысяч. Пайшлі туды, дзе гандлююць «Прамяністым», можа, там хоць людзей сустрэнем. У краме было людна. Два чалавекі зайшлі і моўчкі выстаўлялі на прылавак парожнюю тару ад 0,5. Таксама моўчкі прадавец замяніла парожнія бутэлькі, штук 20, на адну поўную. «Дай цыгарэт яшчэ», — папрасіў пакупнік. «Цыгарэты розныя бываюць, “Вінстан”, “Кент”... Табе што?», — здзекліва спыталася прадавец. Мужчына злосна махнуў рукой: «Ат, адчапіся, здзекуешся! Мне звычайныя дай!». Прадавец моўчкі пасунула да яго па прылаўку пачак «Прэм'ера». Мужчыны з «Прамяністым» і «Прэм'ерам» зніклі недзе. Ім на змену прыйшлі іншыя, таксама з парожняй тарай. Моўчкі і метадычна выставілі на прылавак. Гэта выглядала як нейкі рытуал.

«Што, відаць, мужчыны ў вас шмат п'юць?», — пацікавіліся мы ў прадаўца. «Чаму толькі мужчыны? Розныя людзі п'юць», — адказала яна.

Як бы ў пацверджанне яе словаў, што п'юць не толькі мужчыны, на ганку каля крамы мы заўважылі жанчыну, якая хісталася, як ад моцнага ветру, і якую тузаў за каўнер курткі мужчына, абяцаючы «ўсю морду набіць, усю!», прычым мужчына таксама хістаўся. Таму наўрад ці змог бы ён набіць увесь твар. Хаця частка твару жанчыны ўжо была ў адмецінах. Мы вырашылі прагуляцца па вуліцы і заўважылі яшчэ дваіх з выгляду маладых жанчын, адна з якіх сярод зімы была ў какетлівых сонечных акулярах, а другая — проста з пабітым тварам, але без сонечных акуляраў. Мы хацелі з імі пагаварыць, але яны нешта агрызнуліся і збочылі на крывую сцежку.

Чыгунка штораніцы вывозіць з Івакаў усіх жадаючых працаваць у Гомель. Застаюцца пенсіянеры, дзеці, працаўнікі «сацкультбыту», ды тыя, хто жыве па прынцыпу «з раніцы выпіў — цэлы дзень свабодны!

Мы вярнуліся да крамы і пачалі чапляцца да мясцовых з пытаннем «Чаму вашу вёску называюць Івакі?». Наша пытанне выклікала ў людзей, асабліва састарэлых (прыстойных і цвярозых), а таксама маладзейшых, але п'янаватых, бурныя дэбаты. Адны казалі, што некалі тут жыў нейкі Івака, ці Іван. Іншыя — што раней тут была рэчка, і на беразе раслі вербы (івы). Адзін мужчына, які хістаўся, паведаміў мне, што тут некалі быў лес, і таму назвалі Івакі. «І яшчэ немцы як прыехалі, дык яны ў карту глянулі і кажуць — тут павінен быць лес, таму і назвалі Івакі», — патлумачыў ён. «А лес быў — з іваў?», — удакладніла я ў мясцовага. «Ды чаму з іваў? Проста лес быў, з елак!», — раззлаваўся ён. Ага, зразумела. Лес быў яловы, таму назвалі Івакі.

Яшчэ адзін мужчына, прыжмурыўшы вочы, спытаўся ў мяне, ці ведаю я гісторыю, і дадаў, што «ў Японіі ёсць такі горад, называецца Івакі, таму і вёска наша так называецца, зразумела?» Натуральна. «А вы — японцы?», — усе-такі ўдакладніла я. Мужчына, вочы якога пераўтварыліся ў шчыліны (можа, ад цяжкай працы і недасыпання, ці голаду — вунь як яго хістала, аж пад ногі мне падаў, і хапаўся за гузікі на маёй куртцы), яшчэ больш прыжмурыўся: «А што я — на японца хіба не падобны?». Падобнасць была проста на твары, чаго тут спрачацца. Прычым яго аднавясковец таксама закрычаў: «А ты хто? Ты не наш, ты — набрыдзень, не слухайце яго, ён не з Івакаў, ён чарнобыльскі перасяленец!».

Святы Ціхан, які гандляваў галёшамі

Так, з назвай вёскі разабраліся: яловы лес, японцы... Спыталіся пра традыцыі: ці ёсць у вёсцы нейкія адметныя святы, абрады, рытуалы, акрамя як штодзённы медытатыўны рытуал выстаўлення тары на прылавак роўнымі шэрагамі. Мясцовыя ўспомнілі, што ў іх ёсць прастольнае свята — Ціхан. «Гэта па імені святога Ціхана? У вас была раней царква?», — зацікавіліся мы. Не, не святога, адказалі нам, а проста Ціхана.

І распавялі такую гісторыю. Што некалі даўно жыў недзе такі чалавек, якога звалі Ціхан. І штогод ён прывозіў у Івакі ў адзін і той жа дзень прадаваць валёнкі і галёшы. Тады ўсе людзі казалі: «Пайшлі да Ціхана!», а прадаваў ён тыя валёнкі і галёшы каля царквы. І штогод ён прадаваў той абутак у адзін і той жа дзень — 26 жніўня.

«А чаму ў адзін і той жа дзень?», — запыталіся мы. «А адкуль мы ведаем? Той Ціхан ужо даўно памёр, але ў адзін дзень прыязджаў. Так і павялося, што хоць той Ціхан, што прадаваў галёшы, даўно памёр, але ўсе роўна штогод мы збіраемся тут, дзе была царква, ну і адзначаем таго Ціхана. Мужчыны ў карты гуляюць, трохі выпіваюць», — распавялі нам гісторыю мясцовыя.

(Як потым распавёў нам інтэрнэт, на самой справе 26 жніўня праваслаўная царква адзначае дзень святога Ціхана, а ў Іваках у 1872 годзе была пабудавана Свята-Ціханаўская царква. Таму цалкам натуральна і справядліва, што прастольнае свята было ўсе-такі ў гонар святога Ціхана, а не нейкага гандляра гумовымі галёшамі. Пасля тая царква была разбурана бальшавікамі, у будынку храма было гумно, а потым клуб, затым клуб пабудавалі новы, а царквы і не стала).

Людзі і лебедзі, людзі і лялькі

У мясцовым Доме культуры, дарэчы, камфортным і утульным, мы засталі за працай яго супрацоўнікаў. Жанчыны выразалі старонкі з коміксаў, потым неяк так майстэрскі накручвалі тыя старонкі на нейкія алоўкі, прыхапіўшы клеем, і потым атрымліваліся такія папяровыя палачкі. Аказалася, гэта першапачатковы этап для стварэння ўсякіх прыгожых кошыкаў. З чаго толькі людзі не даўмеюцца рабіць упрыгожванні! Там жа ў клубе мы заўважылі вялізарных лебедзяў. Аказалася, яны зроблены былі з розных дакументаў! Супрацоўнікі клуба дадалі, што на аднаго такога вялізарнага лебедзя пайшло 5 тысяч розных аркушаў, якія раней былі дакументамі. Каб мы такое яшчэ бачылі — нудныя цыркуляры ператвараюцца, як брыдкае качаня, у прыгожых лебедзяў!

Супрацоўніцы клуба распавялі нам пра кружкі для дзяцей, паказалі іх творчыя працы з розных матэрыялаў, дадаўшы, што большасць прац захоўваецца не ў клубе, а па дамах, бо на розных выставах розныя начальнікі заўсёды просяць падарыць ім то лебедзя, то яшчэ што.

Нарэшце мы трапілі да адной цудоўнай жанчыны, Ганны Сяргееўны Аднавочка, якая зараз на пенсіі і займаецца вышыўкай. Прычым вышывае як дываны, так і просціны, і ручнікі, і лялек! Многа розных лялек! Як быццам ажылі казкі. Лялькі тыя, некаторыя амаль у рост чалавека, стаяць на шафах, каля і на печы, усміхаюцца табе з завуголля. Рыбы, каты, сабакі, жаніхі з нявестамі, дзяды з бабамі! Жанчына распавядала, што яе маці ўмела вышываць крыжыкам, а ад дачкі ўсё хавала — ніткі, іголкі, нават кручок. Казала: табе гэта не трэба! Дзяўчынка ўпотай, прыхаваўшы кручок, бегла да сябровак і там спрабавала нешта вышываць. Нарэшце мары пра вышыванкі збыліся толькі на пенсіі.

Лірычны эпілог

Калі мы размаўлялі з некаторымі жыхарамі вёскі, і яны чулі, што мы журналісты, то яны грэбліва махалі рукамі: Маўляў, усё дурное! І казалі, што ў газетах праўды няма, і мы праўды не напішам таксама, хіба набрэшам, і таму не варта і размаўляць з намі. Калі я прапанавала аднаму вяскоўцу сфатаграфавацца, ён адказаў, што нам верыць нельга, бо потым у нейкай газеце выйдзе яго здымак, дзе будзе напісана, што ён злачынец.

Калі ж мы прапаноўвалі мясцовым сказаць нам праўду пра жыццё, і пра тое, якія праблемы іх хвалююць — каб напісаць праўду, натуральна, то яны пачыналі, як па-пісанаму, гаварыць, перабіваючы адзін аднаго, што «жывём мы добра, вёска ў нас перспектыўная, у краме ўсе ёсць, бальніца працуе, сельсавет працуе, пошта працуе, працы хапае, грошай хапае, праблем няма, у нас тут аграгарадок, і ёсць газ, і чыгунка побач». Прынамсі, ніводнай скаргі мы не пачулі.

Было такое адчуванне, што ці сапраўды ў Іваках усё добра (тады чаго сёрбаюць мужчыны тое «Прамяністае» з раніцы, чаго твары пабітыя ў маладых жанчын?), ці мы самі па сабе не ўнушаем даверу (цалкам натуральна), ці проста людзі нам рэтрансліравалі тое, што самі прачыталі ў газетах і ўбачылі па ТБ (і такое можа быць, пра гэта Эрых Фромм пісаў, ва «Уцёках ад свабоды»).

Дарэчы, даведка пра вёску Івакі на сайце Добрушскага выканкама рэтрансліравала выказванні вяскоўцаў пра газ, свет, краму, медыцынскае, культурнае і паштовае абслугоўванне. «Вёска Івакі набыла статус аграгарадка ў 2007 годзе.... Насельніцтва аграгарадка абслугоўваюць дзве крамы, павільён прыватнага прадпрымальніка. Медыцынскае абслугоўванне праводзіцца амбулаторыяй ўрача агульнай практыкі. У Івакаўскай амбулаторыі працуе дзённы стацыянар, стаматалагічны, працэдурны, фізіятэрапеўтычны кабінеты, аптэка, лабараторыя. Амбулаторыя аснашчана сучасным медыцынскім абсталяваннем. Паштовым аддзяленням сувязі ажыццяўляецца аплата ўсіх відаў камунальных плацяжоў, дастаўка перыядычнага друку і пенсіі... Культурна-масавыя мерапрыемствы праводзяцца сельскім Домам культуры... Населены пункт газіфікаваны на 90%, маецца водаправод. Усім жадаючым грамадзянам усталяваны тэлефон».